Nowelista

Twórczość literacką rozpoczął Sienkiewicz nowelami – napisał ich ponad czterdzieści. Posługiwał się różnymi formami: humoreską, gawędą, obrazkiem obyczajowym, pamiętnikiem. Jego pierwszy utwór, zatytułowany „Humoreski z teki Worszyłły”, składa się z dwóch opowiadań: „Nikt nie jest prorokiem między swymi” i „Dwie drogi” (1872–1873). Obok programowych haseł pozytywistycznych pojawia się w nich nuta patriotyczna, która stanowić będzie zresztą specyficzną cechę całej twórczości Sienkiewicza. Humoreski nacechowane są jeszcze retoryką i dydaktyzmem, ale pojawiają się w nich elementy groteski, ujawniając satyryczny talent pisarza.

Jest on widoczny i w późniejszej prozie, zwłaszcza w „Szkicach węglem” (1877), gdzie groteska i karykatura kontrastują z tragiczną wymową opowieści o zagładzie ciemnej rodziny chłopskiej, osaczonej przez dwór, plebanię, urzędników carskich i funkcjonariuszy gminy. Taki sposób ukazania życia wsi po zniesieniu pańszczyzny – wynikający zarówno z obserwacji stosunków krajowych, jak i z doświadczeń z podróży zagranicznych – świadczył o załamaniu się pozytywistycznego optymizmu Sienkiewicza.

Podczas pobytu w Ameryce i wkrótce po nim powstały najbardziej surowe, oskarżycielskie opowiadania pisarza o Polsce. Sienkiewicz kreślił początkowo obrazki obyczajowe: „Stary sługa” (1875), „Hania” (1876) i „Selim Mirza” (1877), nazywane małą trylogią. Poruszał problem braku odpowiedzialności za wychowanie wiejskiego dziecka („Janko Muzykant”, 1880, „Jamioł”, 1882), wygłaszał oskarżenie wobec szkoły zaborczej („Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”, 1879; inna wersja tego utworu, „Z pamiętnika korepetytora”, zamieszczona w „Gazecie Lwowskiej” w 1879, mówi wprost o stosunkach pod zaborem rosyjskim).

Kolejnym ważnym dla Sienkiewicza tematem jest los chłopów, zdezorientowanych i bezradnych, traktowanych jako mięso armatnie przez armie zaborców. Opowiadanie „Bartek Zwycięzca” (dziennik „Słowo”, luty–marzec 1882) zarzuca polskim elitom zdradę interesów narodowych i opisuje niedolę chłopa, którego męstwo wykorzystują pruscy generałowie.

Osobną grupę tworzą nowele amerykańskie „Komedia z pomyłek” (1878), „Przez stepy” (1879), „Orso” (1880), „W krainie złota” (1881), w tym również piętnujące zagładę Indian „Sachem” (1889). Jawne manifestowanie nieufności wobec perspektyw kapitalistycznego postępu jest zresztą symptomatyczne dla całej literatury realistycznej tamtych lat (Eliza Orzeszkowa, Prus).

Tragiczne losy emigracji chłopskiej w Ameryce nakreślił Sienkiewicz w szkicu „Za chlebem” (1880). Do arcydzieł należy zaliczyć znakomite studium uczuć patriotycznych – „Latarnik” (1881). „Wspomnienie z Maripozy” (1889) to z kolei gawęda o starej emigracji. Są wreszcie humoreski, jak „Ta trzecia” (1889) – ostry satyrycznie wgląd w życie ówczesnej cyganerii, obnażający jej obłudę obyczajową czy „Sabałowa bajka” (1889), wprowadzająca do literatury gwarę góralską.

Nowelistyka Sienkiewicza była wymownym świadectwem, jak żywo reagował on na sprawy, które poruszały opinię publiczną, a równocześnie dowodziła, jak świetnym był znawcą psychiki ludzkiej i umiejętnym jej odtwórcą. Miał głębokie wyczucie charakteru noweli, umiał wybraną sytuację życiową ujmować w dramatycznym skrócie, przesycić napięciami i zakończyć nieoczekiwaną pointą. Swymi 40 utworami przyczynił się w poważnej mierze do wspaniałego rozkwitu noweli polskiej w końcu XIX wieku i stworzył spory zasób opowiadań wręcz klasycznych, czytywanych na całym świecie.

[Julian Krzyżanowski w: „Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny”, Warszawa 1985]