Powieściopisarz

Liryczny styl, umiejętność połączenia żywej i niejednokrotnie humorystycznej charakterystyki postaci z powściągliwym patosem stanowi jedną ze znamiennych cech dojrzałej prozy Sienkiewicza. Największą popularność przyniosła pisarzowi jego twórczość powieściowa, zwłaszcza proza historyczna. Pierwszym większym utworem Sienkiewicza jest opowieść z życia studenckiego „Na marne” (powstała 1869–1871, ogłoszona w 1872 roku w „Wieńcu”), opisująca atmosferę rozczarowania i kryzysu ideowego, w jakim młodzież polska znalazła się po klęsce powstania.

Jako manifest niezłomnego patriotyzmu przyjęli współcześni Trylogię (poprzedzoną opowiadaniem historycznym „Niewola tatarska”, 1880). W „Słowie” w latach 1883–1886 pisarz opublikował w odcinkach „Ogniem i mieczem”, „Potop” i „Pana Wołodyjowskiego”.

„Ogniem i mieczem” (1883–1884, osobno 1884) jest powieścią historyczną z czasów wojen kozackich w połowie siedemnastego wieku. Entuzjastycznie przyjęta przez ogół czytelników, postawiła Sienkiewicza w rzędzie czołowych prozaików polskich. Obok rzeszy żarliwych entuzjastów i apologetów znaleźli się jednak wpływowi przeciwnicy pisarza, którzy zarzucali prozaikowi tradycjonalizm i przeinaczenia historyczne, zwłaszcza brak lepiej zarysowanego tła społeczno-historycznego zbrojnych konfliktów na siedemnastowiecznej Ukrainie.

Podobnych zarzutów ustrzegł się „Potop” (1884–1886, osobno 1886), w którym Sienkiewicz ostro potępił samowolę magnaterii oraz podkreślał, że walka z najazdem szwedzkim miała charakter ogólnonarodowy, wyzwalając patriotyczne odruchy u prostego ludu.

W tym czasie pisarz borykał się z wyniszczającą chorobą ukochanej żony. Maria z Szetkiewiczów Sienkiewiczowa zmarła 19 października 1885 roku. Miała trzydzieści jeden lat.

Owdowiały pisarz udał się w podróż do Konstantynopola (przez Bukareszt i Warnę), z której pisał korespondencje. Po powrocie do Warszawy wydał ostatnią część cyklu – „Pan Wołodyjowski” (1887–1888). Akcję powieści rozgrywającej się w czasach Michała Korybuta Wiśniowieckiego kończy zwycięstwo Sobieskiego nad Turkami pod Chocimiem. Autor zrezygnował tym razem z problematyki historiozoficznej i zwrócił się ku romansowi awanturniczo-obyczajowemu.

Przypominając czasy, gdy na Polskę waliły się klęski zagrażające jej bytowi politycznemu, z których to klęsk podniosła się ona dzięki siłom własnym narodu, Trylogia dawała czytelnikom polskim "pokrzepienie serc", artystyczną lekcję patriotyzmu, niosła wiarę w wartość ludzkiego bohaterstwa. Aureolą bohaterstwa otaczał ludzi zwykłych, nieraz śmiesznych, dostrzegał je ze sprawiedliwością epicką także u wrogów. Ta jakość społeczna, ceniona przez ludy całej kuli ziemskiej, znamienna dla poezji epickiej wszystkich czasów, znalazła w prozie powieściowej Sienkiewicza znakomity wyraz, co zadecydowało o jej sławie światowej.
[Julian Krzyżanowski w: "Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny", Warszawa 1985]

Niewątpliwie najgłośniejszym sukcesem pisarskim Henryka Sienkiewicza stała się powieść historyczna „Quo vadis” („Gazeta Polska”, 1895–1896, osobno 1896). Poprzedziła ją nowela o pokrewnej tematyce „Pójdźmy za Nim!” (1892). Inspiracją dla napisania „Quo vadis” była książka Ernesta Renana „Antychryst” oraz płótna Henryka Siemiradzkiego.
„Quo vadis” Sienkiewicza opowiada o prześladowaniu pierwszych chrześcijan w Rzymie za czasów Nerona. Pogańskiemu rozpasaniu cesarskiego pałacu przeciwstawiała potęgę moralnych racji wyznawców Chrystusa, które stały się fundamentem pod budowę europejskiej cywilizacji.

Powieść szybko zrobiła niewiarygodną karierę na całym świecie. Tuż po wydaniu chwalił ją głośno papież Leon XIII, doczekała się kilku wielkich ekranizacji. W 1916 roku, kiedy zmarł Sienkiewicz, nakład „Quo vadis” w samych tylko Stanach Zjednoczonych przekroczył półtora miliona egzemplarzy. Została przetłumaczona na wiele języków, w tym na arabski, japoński i na esperanto. Do dziś cieszy się wyjątkową popularnością.

Połączenie przygody rycerskiej i romansu znajdujemy w kolejnej powieści Sienkiewicza „Krzyżacy” („Tygodnik Ilustrowany”, 1897–1900, osobno 1900), wielkim malowidle historycznym o treści rozleglejszej i głębszej niż którekolwiek z dawniejszych dzieł. Epopeja z dziejów walk polsko-krzyżackich, nasycona silnym uczuciem patriotycznym, była wyrazem ówczesnych pasji pisarza.
„Krzyżacy” powstawali pod bezpośrednim wrażeniem gwałtów dokonywanych przez władze zaboru pruskiego na polskiej ludności – z czego najgłośniejszym echem odbiła antypolska działalność Hakaty oraz okrutne prześladowanie dzieci i ich rodziców we Wrześni protestujących przeciw nauczaniu w szkole religii po niemiecku – autor brał zaś żywy udział w akcjach protestacyjnych przeciwko nim. Finałowy opis zwycięskiej bitwy pod Grunwaldem sprawił, że od początku przyjmowano tę powieść jako dzieło o aktualnej wymowie politycznej, a późniejsze wypadki historyczne – z przegraną Niemiec w obu wojnach światowych – nadały jej rangę nieomal proroczą.

Dużą popularnością cieszyła się też powieść dla młodzieży „W pustyni i w puszczy” („Kurier Warszawski” 1910–1911, osobno 1911) domykająca przeszło czterdziestoletnią karierę pisarską Henryka Sienkiewicza. W tym świetnym „romansie przygód”, o dwójce dzieci wędrujących przez Afrykę w czasach powstania Mahdiego w Sudanie, autor wykorzystał własne doświadczenia z podróży afrykańskiej.

Pod względem mistrzostwa artystycznego i atrakcyjności „W pustyni i w puszczy” nie ustępowała Trylogii, „Quo vadis” i „Krzyżakom”.

Henryk Sienkiewicz do dziś uważany jest na świecie za klasyka powieści historycznej, jednego z najwybitniejszych pisarzy w historii literatury polskiej i niezrównanego stylistę.