Społecznik

Można by mniemać, że Bóg, tworząc Polaków, rzekł im: Oto na domiar wszystkiego daję wam spiż, dźwięczący a niespożyty, taki z jakiego ludy żyjące przed wami stawiały posągi swym bohaterom, daję wam złoto błyszczące i giętkie, a z tego tworzywa uczyńcie mowę Waszą. I wstała ta mowa niespożyta jak spiż, świetna i drogocenna jak złoto – jedna z najwspanialszych na świecie – i tak piękna, że chyba tylko język dawnych Hellenów może się z nią równać… […] Cześć jej i poecie!

Sienkiewicz angażował się w wiele akcji społecznych, między innymi w 1890 roku włączył się w organizację roku Mickiewiczowskiego – skutecznie zabiegał o stworzenie muzeum, a następnie ufundowanie pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie. Był prezesem Warszawskiej Kasy Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy (1899–1900), współzałożycielem Kasy im. Mianowskiego dla Osób Pracujących na Polu Naukowym. W 1889 roku ufundował stypendium im. Marii Sienkiewiczowej dla literatów żyjących w ciężkich warunkach materialnych. Korzystali z niego między innymi Stanisław Wyspiański, Maria Konopnicka, Stanisław Przybyszewski, Gustaw Daniłowski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer.

Pomnikiem działalności społecznej Sienkiewicza stało się między innymi sanatorium przeciwgruźlicze dla dzieci na Bystrem i kościół w Zakopanem. W Oblęgorku utworzył ochronkę dla dzieci. W 1905 roku był jednym z założycieli Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej. Był też członkiem Towarzystwa Tajnego Nauczania w Warszawie.

Zabierał głos w sprawach publicznych i politycznych, między innymi wielokrotnie występował przeciw pruskiej polityce germanizacyjnej (odezwa w związku z prześladowaniem dzieci polskich we Wrześni, wydrukowana w „Czasie”, 1901; „List otwarty do J.C.M. Wilhelma II, króla pruskiego”, 1906; międzynarodowa ankieta potępiająca antypolską politykę Berlina zamieszczona w książce „Prusse et Pologne”, 1909).
W okresie rewolucji 1905 pisywał artykuły i odezwy domagające się autonomii dla Królestwa Polskiego i nawołujące do „zjednoczenia narodowego” pod egidą SN-D, wymierzone zaś przeciw ruchowi socjalistycznemu, którego konieczność uznawał, ale którego istoty nie rozumiał, a siły nie doceniał. Wystąpienia te sprawiły, iż Narodowa Demokracja posługiwała się głośnym nazwiskiem pisarza i powoływała na jego autorytet we własnych rozgrywkach politycznych.
[Julian Krzyżanowski w: „Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny”, Warszawa 1985]
W 1905 roku w odpowiedzi na ankietę paryskiej gazety „Le Courrier Européen”, napisał:

Należy miłować ojczyznę nade wszystko i należy myśleć przede wszystkim o jej szczęściu. Ale jednocześnie pierwszym obowiązkiem prawdziwego patrioty jest czuwać nad tym, by idea jego Ojczyzny nie tylko nie stanęła w przeciwieństwie do szczęścia ludzkości, lecz by się stała jedną z jego podstaw. Tylko w tych warunkach istnienie i rozwój Ojczyzny staną się sprawą, na której całej ludzkości zależy. Innymi słowy, hasłem wszystkich patriotów powinno być: przez Ojczyznę do ludzkości, nie zaś: dla Ojczyzny przeciw ludzkości.

W 1906 roku odrzucił propozycję kandydowania do Dumy Państwowej Imperium Rosyjskiego, został jednak przewodniczącym „centralnego” komitetu wyborczego, utworzonego przez przedstawicieli Narodowej Demokracji, Partii Polityki Realnej i Polskiej Partii Postępowej.

Wybuch I wojny światowej (1914) zaskoczył Sienkiewicza w Oblęgorku, skąd przez Kraków i Wiedeń wyruszył do Szwajcarii. Przy współudziale Antoniego Osuchowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego zorganizował w Vevey Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, przesyłający pieniądze, lekarstwa, żywność i odzienie do kraju niszczonego przez walczące armie.

Pisarz zmarł nie ukończywszy pracy nad swym ostatnim dziełem – powieścią z epoki napoleońskiej „Legiony” (utwór ukazał się pośmiertnie w 1918).